Đây là trường ca được viết bằng thi pháp mới và là dấu ấn sáng tạo đặc biệt trên hành trình thi ca dấn thân của anh. Xin giới thiệu bài nghiên cứu công phu, sâu sắc của Tiến sĩ Mai Thị Liên Giang từ Đại học Quảng Bình về hành trình thơ Phan Hoàng.

Nhà thơ Phan Hoàng

Phan Hoàng đã từng được nhiều bạn đọc quý mến qua nhiều tác phẩm như Tượng tình (thơ - 1995), Hộp đen báo bão (thơ - 2000), Phỏng vấn Tướng lĩnh Việt Nam (1996), Phỏng vấn Người Sài Gòn (2 tập, 1998), Phỏng vấn Người Hà Nội (2000), Dạ, thưa thầy! (2000), Chất vấn thói quen (thơ - 2012), Bước gió truyền kỳ (trường ca - 2016)…

Từ Tượng tình đến Bước gió truyền kỳ là quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc, say mê sáng tạo không ngừng của thi sĩ Phan Hoàng. Đọc những tác phẩm trước năm 2000 và gần đây là Chất vấn thói quen và Bước gió truyền kỳ, Nxb Hội Nhà văn, người đọc thấy rõ lối đi ngược sáng tạo của nhà thơ.

Đi để tìm về nguồn cội, kí ức và những thăng trầm của lịch sử, để xác định một con đường riêng nhưng luôn biết cách đồng hành sáng tạo theo chiều thuận của quy luật phát triển trong lĩnh vực văn học nghệ thuật. Ngược lối trong thơ Phan Hoàng chính là bài học về lao động sáng tạo nghệ thuật và giáo dục nhân cách.

Các tập thơ Phan Hoàng

1. Sáng tạo!

Theo lý thuyết, các tác phẩm văn học thuộc nhóm “siêu” thể loại như thần thoại, trường ca, sử thi… đã xếp vào hàng “vang bóng một thời” trong thực tiễn sáng tác hiện nay. Tuy nhiên, lối rẽ ngược từ tác phẩm của Phan Hoàng đã giúp người đọc phải suy nghĩ lại về vấn đề này.

Điểm bắt đầu của thơ anh là thơ mới, thơ tân hình thức, thơ hậu hiện đại và điểm dừng chân hiện tại là trường ca. Biết đâu từ trường ca, nhà thơ trong hành trình ngược lối lại về với lục bát, tứ tuyệt… mà vẫn không hề xưa cũ. Lối đi ngược của anh không giống ai nhưng đã giúp anh có con đường đi riêng vào lâu đài văn học. Con đường ấy vẫn còn nhiều ngã rẽ.

Và mỗi lần dẫn dụ người đọc rẽ lối là mỗi lẫn nhà thơ vẫy gọi người đọc chú ý hơn trong lộ trình đi tìm bí mật ẩn giấu trong tác phẩm của anh. Đây là điều cần thiết đối với nhà thơ ở Việt Nam hiện nay một khi không muốn mình thành người nhả chữ quen thuộc, sáo mòn.

Ngược lối như chính tác giả đã viết: Đôi lúc ta gặp trên đường những chàng trai phi ngựa như bay, đôi khi ta gặp những cô gái rực rỡ yếm đào chít khăn mỏ quạ, họ ngược thời gian đi về phía giấc mơ cháy bỏng xuân thì. [Vĩ thanh – tr 79]. Hay Sau mỗi chuyến tốc hành/ta ngược đường bay về tìm ngọn gió biển tuổi thơ [Gió tiếp sức mơ – tr 32].

Hoặc Mãi theo di chúc chín lời/ chơi vơi giữa trời khuya vắng/ ta ngược bước gió tổ tiên/ lành lạnh địa đầu sương trắng/ vẫn nghe từ trong xa thẳm/núi rừng không ngừng chuyển rung [Gió dựng thành lũy biên cương – tr 70]… Ngược, ngược, ngược thời gian, ngược, ngược, ngược không gian… ngược lối trần gian xuôi theo kí ức lịch sử bi hùng nhưng là để đối thoại với hiện tại!

Nhiều lần, Phan Hoàng đã dùng kết cấu thơ hiện đại để thể hiện những quan điểm, triết lý về lẽ sống, cái chết, miếng ăn, quan niệm về cuộc đời, không thời gian sống truyền thống. Các hệ triết lý đã được vận dụng trong đối thoại với quan điểm truyền thống như tranh luận sinh tử. (Sống chết của cổ nhân: sinh ký tử quy. Hay sống của con người hiện tại: sống là để chết. Hay với hai học thuyết cơ bản là: Sống một đời sống hay sống nhiều đời sống? Sống có linh hồn hay không có linh hồn…).

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều và nhà văn Trần Quốc Cưỡng thăm mẹ già của nhà thơ Phan Hoàng ở Phú Yên, 4/2019

Phan Hoàng không tranh luận trực tiếp nhưng quan niệm sống của anh thể hiện rõ trong nhiều tác phẩm. (Những ngọn gió mở đường in dấu bao linh hồn/ bộ hành xuôi về hướng tây/ gió hóa thân những chàng trại vạm vỡ lưu dân/ gánh trên vai ánh mắt kỳ vọng của người già/ giấu kín trong tim mùi hương vợ trẻ tiếng khóc con thơ) – [Gió khẩn hoang, tr 48]. Đó chính là triết lý nhiều đời sống của người phương Đông được thể hiện qua hình ảnh linh hồn của con người.

Phan Hoàng đối thoại với đời sống (Dường như có bóng ai lướt nhanh trong màn sương đục/ bóng của hôm qua bóng của hôm nay hay bóng của mai sau... chắp tay cúi đầu bái biệt nghĩa trang ta bỗng gặp bóng mình [Gió cõng hương qua núi đồi – tr 61], đối thoại với lịch sử, với vĩ nhân, thi nhân và với cả những con người bình thường, giản dị, thân thương đã từng hiện tồn trong những khoảnh khắc sống của anh…

Ngoài những triết lý được thể hiện qua kết cấu đối thoại mở, thơ Phan Hoàng còn thể hiện nỗi trăn trở với cuộc đời, với con người, về bản chất người.

Đó là nỗi đau với thăng trầm của những khoảnh khắc lịch sử phi lý, mà trong đó con người có những lúc thăng hoa nhưng cũng có lúc như sống trong địa ngục trần gian, thậm chí còn đối xử tàn nhẫn với chính mình.

Liệu có đáng sống?… (Có những cỏ cây bị đánh cắp xứ người cất lời trách gió/ có những hồn thiêng mất quê đớn đau phẫn uất mắt đêm/ có những ngọn đồi máu xương vô tình bụi mờ cát phủ …) [Gió dựng thành lũy biên cương – tr 64] hay (ta ngẩng đầu/ nhòa nước mắt/ khóc những sinh linh chưa kịp trọn hình hài hóa những vì sao mồ côi/ khóc những gái trai chưa một ngày vợ chồng vẫn phiêu bồng khao khát/ khóc những cỏ cây vươn xanh trở lại từ núi sông cắt chia hoang phế/ khóc những cơn vượt thoát  sinh tồn vĩ đại dòng giống rồng tiên – [Vĩ thanh, tr 90].